در این فصل بسیار مهم و در این حدیث با عظمت سخن از اندیشه و تعقل و فهم و فکر است.

سخن از واقعیتى است که نسبت به تمام واقعیت‏ها و نسبت به خیر دنیا و آخرت انسان و سعادت و سلامت آدمى، در همه شؤون همانند روح براى جسم و چون ریشه براى درخت و به منزله بنیان و پى براى ساختمان است.

عقل و لب و فکر و قلب و مشتقات هر یک و آثار و نتایج این حقایق بلند ملکوتى، بارها در قرآن و روایات و آثار و معارف اسلامى آمده است.

دقت در آیات قرآن و اندیشه در مهم‏ترین آثار الهى، ما را به این معنى رهنمون مى‏شود که فکر کردن و اندیشیدن کار مغز و یافتن و فهمیدن کار قلب است.

قرآن مجید فهم را از کفار سلب ولى تفکر را برایشان اثبات کرده، مى‏فرماید:

[وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ‏] «1».

داستان [دعوت کننده‏] کافران [به ایمان‏]، مانند کسى است که به حیوانى [براى رهاندنش از خطر] بانگ مى‏زند، ولى آن حیوان جز آوا و صدا [آن هم آوا و صدایى که مفهومش را درک نمى‏کند] نمى‏شنود. [کافران، در حقیقت‏] کر و لال و کورند، به همین سبب [درباره حقایق‏] اندیشه نمى‏کنند.

و در مورد دیگر درباره کافرى مى‏فرماید:

[إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ] «2».

او [براى باطل کردن دعوت قرآن‏] اندیشید و [آن را] سنجید.

آرى، آن کافر اندیشید ولى دنبال یافتن حقیقت آن اندیشه نرفت و به آنچه سنجیده بود، توجه نکرده و به درک آن خود را حاضر نگردانید.

در هر صورت دانستن، نتیجه فکر کردن و شناختن و فهمیدن، کار قلب است و این دو عضو بسیار مهم، گسترده‏ترین و برترین نقش را در دستگاه حیات انسان دارند.

در تمام مسائلى که در شرح جملات عالى روایت مطرح مى‏شود، توجه به عقل و قلب و مغز و دل به طور یکسان است و هر دو در زمینه تمام حقایقى که بازگو مى‏شود مورد نظر است؛ زیرا نظام مسئله فکر و نتیجه‏گیرى از آن بدین صورت است: که حواس پنچگانه را باید وادار به رابطه گرفتن با حقایق مادى و معنوى‏ و ظاهرى و باطنى و مکانى و زمانى کرد، سپس حواس یافته‏هاى خود را به مغز داده و مغز براى رساندن انسان به واقعیت‏ها، یافته‏ها را به قلب مى‏دهد و این قلب است که براى درک نهایى، آخرین منزل و مرحله است.

مثلًا، انسان با چشم خویش خرابه‏هاى کاخ‏هاى ستمگران تاریخ را مى‏بیند، مغز دیده را مى‏گیرد، در این صورت واقعیت علمى در دنیاى درون درست مى‏شود، آن گاه قلب این علم را مى‏فهمد، سپس انسان در نتیجه این فهم عبرت گرفته و خویش را از ستم و ستمکارى دور مى‏کند.

دستگاه‏هاى بسیار عظیم و پیچیده‏اى چون:

درّاکه، حافظه، متفکره، متخیّله، متصوره، ممیزه، مدبره، در ارتباط با مغز و قلب هستند که هر یک براى خود دنیاى اسرارآمیزى هستند.

براى قدم گذاشتن در راه رشد و کمال انسان با تمام وجود، نیازمند به کار گرفتن تمام این استعدادهاى خدایى است، با بکارگیرى حواس و دستگاه‏هاى عظیم دماغى و قلبى، مى‏توان به فضاى باعظمت معنى و باطن و حقایق و اسرار ملکوتى قدم گذاشت و در آنجا با رسالت انبیا و امامت ائمه علیهم السلام و آیات آفاقى و انفسى و تشریعى آشنا شد و از طریق این آشنایى، به پاکى جان و دل و پاکى نفس و عمل رسید.

مغز را براى اندیشه در آنچه دستور اندیشه داده شده و قلب را براى فهم محصول مغز بکار بگیرید که تنها راه نجات و به دست آوردن سعادت دنیا و آخرت همین است.

حکیم نکته سنج، نظامى در ترغیب به اندیشه و فهم مى‏گوید:

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 171.

(2)- مدثر (74): 18.